گفتگوی ادیان و نگاهی به مشترکات اسلام و مذهب ارتدوکس
•
سابقه گفتگوهای دینی دیرینه ای به درازی ظهور ادیان دارد منتهی طی سالیان اخیر حرکت جهت دار و مدیریت شده ای آغاز گردیده که سمپوزیوم بین المللی اسلام و مسیحیت ارتدوکس باعنوان اصلی « فرهنگ ، انسان و محیط زیست » در سال 1369 در یونان از جمله اولین گامهای استوار این حرکت محسوب می گردد. دومین سمپوزیوم گفتگوی اندیشمندان مسلمان ج.ا.ایران با مسیحیت ارتدوکس نیز با عنوان « انسان مؤمن در جهان متغیر کنونی» در اردیبهشت ماه سال 1371 به منظور شناخت مبنایی از همدیگر توسط دبیرخانه گفتگوی بین ادیان و انجمن دوستی یونان و ایران در آتن بانجام رسید و سومین سمپوزیوم با عنوان اصلی « حیات دنیوی از دیدگاه اسلام و مسیحیت » در شهریورماه سال 1373 در تهران به اجرا درآمد. بدیهی است جامعه ارتدوکس یکی از سه جامعه مهم مسیحیت می باشد لذا شایسته است تا حدّی که بتوان درک بهتری از خصوصیات تاریخی ، کلامی، نظام کلیسایی و رهبری دینی ارتدوکس بدست آورد، به ویژگیهای این جمع از پیروان حضرت مسیح (ع) نیز پرداخت.
گرچه نیاز ما به شناخت بیشتر صرفاً معطوف به شاخه ارتدوکس نمی باشد بلکه اصولاً رویکرد کلان در شناخت مسیحیت نیازی اساسی تر تلقی می شود آنگونه که در پیام مقام معظم رهبری (مدظلّه) به سومین سمپوزیوم اسلام و مسیحیت ارتدوکس نیز بدین ضروت اشاره شده است، آنجا که می فرمایند :
« محاورة متفکران و علمای دوآیین : اسلام و مسیحیت ، کار پسندیده ای است، وهنگامی که به اتخاذ موضع مشترک در قبال حیاتی ترین مسائل بشر امروز بینجامد، سودمند و پربرکت نیز خواهد شد. بی شک یکی از این مسائل ، ستیزه بی درنگی است که امروزه با حضور و گسترش معنویت در زندگی بشر،
می شود. این ستیزه، یک واکنش شتابزده وسراسیمه از سوی قدرتهای بی مهار سیاسی واقتصادی بزرگ جهان است که با پول وابزارهای پیشرفته تبلیغات و سلاح های ویرانگر و کشنده، مجهزند. معنویت در یکی دودهه اخیر به شکل بی سابقه ای در اعماق وجدان و نیز در عرصه زندگی بخشی از نسل کنونی مردم جهان سربرآورده و برخلاف انتظار بندگان مادیگری، حضور خود را نشان داده است، و همین، ستیزه قدرتمداران زر و زور را برانگیخته است. همه طرفداران ایمان دینی و معنویت ادیان شایسته است که با تهاجم قدرتهای مادیگری مقابله کنند ....»(1)
این ضرورت به شکلی دیگر در کلام شخصیتهای مذهبی مسیحیت نیز به چشم می آید چنانکه در پیام پاتریاک وقت کلیسای ارتدوکس جهان، عالیجناب « وارتولومئوس » خطاب به حاضران در سومین سمپوزیوم آمده است :
« ... ماامروزه در دنیایی زندگی می کنیم که بی اعتقادی و بی تفاوتی در مقابل خداوند جای کفر را گرفته است که این خود خطر ناکترین آفت جامعه بشری می باشد و از این نظر برگزاری این سمپوزیوم واجتماع اساتید وعلمای شناخته شده دو مذهب و بحث در مورد ایمان و خداوند نشان می دهد که دیگر بی خدایی متعلق به گذشته بوده و شامل زمان حال و آینده نخواهد بود. این واقعه فرصت خوبی برای شناخت و آشنایی دو مذهب بزرگ بایکدیگر و طرق وراههای ابراز ایمان و اعتقادشان به خداوند در مسائل مختلف می باشد و علیرغم وجود عده قلیلی که با خصومت خواستار جدایی و رقابت می باشند مذاهب بزرگ دنیا نیاز به همزیستی مسالمت آمیز و دیالوگ را به خوبی درک نموده اند واین گروه اندک لطمه ای به روند اینگونه دیالوگ ها نخواهند زد. دیالوگ اسلام و مسیحت ارتدکس هرگز در صدد نادیده انگاشتن تفاوت ها واصول فقهی دو مذهب نیست امّا باید در صدد این باشد که سوء تفاهمات و رقابتهای گذشته را که اکثراً مطابق با آموخته های تاریخی غیر واقعی و بر اثر منافع سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و ملّی بی اساس بوده، از سرراه بردارد.
علاوه بر این می خواهم اعتقاد وایمان صریح خود را بیان کنم که دو راه پاک والهی ارتدوکس واسلام می توانند وبایستی به صورت موازی حرکت نمایند واز طریق این دیالوگ ها نه تنها به خاطر مسائل جغرافیایی و سرنوشت مشترک تاریخی بلکه بخاطر داشتن سنت های دیرینه مذهبی در شناخت بهتر یکدیگر کوشا باشند.» (2)
در تبیین جایگاه گفتمان دینی و نیاز جوامع دین باور به برقراری چنین تعاملاتی می توان به فرازی از پیام جناب حجه الاسلام والمسلمین سید محمد خاتمی ، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت که در زمان برگزاری دومین سمپوزیوم بین المللی اسلام ومسیحیت ارتدوکس در سال 1371 صادر گردیده نیز تکیه کرد، ایشان در بخشی از پیام چنین می آورند که:
« ... در این زمانه که هنر شیطانی رواج و بلکه غلبه دارد وبیشتر مکاتب فکری و فلسفی مختلف حجاب حقیقت هستند ونه مدخلی برای نیل به حقیقت ، در عالمی که ساحت وبینش شهودی مقهور تفکر تکنیکی و مادی و همه چیز تحت سیطره کمیت واقع شده است، تعاطی و تلاقی ادیان ، امری مهم وضروری برای رفع حجاب های حق و حقیقت ورستگاری انسان واحیای معنویت در جهان است.»
« ... رستگاری وسعادت واقعی ملتها وبرآوردن نیازهای حقیقی بشر واهتمام در رفع بیدادگری وبی عدالتی جز در سایه رویکرد به دیانت واستحکام ارتباط میان ادیان ممکن نیست. به عبارت دیگر تقرّب حقیقی میان ملّتها وتشدید روحیه مودّت و ایجاد همدلی ، مستلزم مواجهه و تبادل افکار واندیشه های دینی است .»(3)
باتوجه به نظریات ابراز شده از سوی شخصیت ها ی برجسته جهان اسلام و مسیحیت می توان به این واقعیت ملموس تاکید ورزید که از رهگذر برقراری واجرای گفتمانهای دینی ، نه تنها درک وکشف سنتهای دینی طرفین حاصل می گردد بلکه این امر باعث شناخت ریشه های مشترک فرهنگهای دو طرف و استحکام روابط فیمابین جوامع نیز خواهد گردید. در همین رابطه مرکز گفتگوی ادیان سازمان فرهنگ وارتباطات اسلامی که به عنوان نهاد رسمی در جمهوری اسلامی ایران متولی و مجری گفتگوهای دینی می باشد اهدافی را برای خود ترسیم کرده است که بطور اختصار می توان به موارد ذیل اشاره داشت :
1- تبلیغ اندیشه دینی اسلام ، سنت دینی مسلمانان و تبلیغ منابع، ماخذ ودست آوردهای اسلامی
2- ایجاد زمینه شناخت مبانی ادیان ، مکاتب ، مذاهب و تمدن ها وامکان شناخت ودریافت جریانات جدید دینی
3- ارتقاء وبسط دانش وآگاهی نسل جوان، دانشجویان ، طلاب و محققین حوزه ها و دانشگاههای کشور از دانش ادیان و مکاتب وامکان آموزش نیروی انسانی کارآمد
4- ایجاد تفاهم و رفع سوء تفاهمات، قضاوت ها، پیش داوری و ذهنیت های منفی تاریخی از اسلام و جامعه اسلامی در اذهان رهبران و پیروان ادیان
5- ایجاد اتحاد و همبستگی دینی درمیان رهبران و پیروان ادیان الهی جهت رویارویی جمعی با بحران های معنوی و سیاسی جهان
6- ایجاد وانجام همکاری و هم فکری با نهادها و شخصیت های دینی در عرصه جهانی جهت طرح عنصر دین در گستره ی جهان به منظور تثبیت مبانی ارزشی ، اعتقادی واخلاقی
7- انجام گفتگو به منظور تامین حقوق ادیان، نهادها ، شخصیت های دینی واقلیت های دینی در جوامع بشری و تامین آن در نهادها وجریانات حقوقی و قانون گذاری بین المللی و منطقه ای
8- انجام گفتگو به منظور دست یابی به عدالت وحقوق اجتماعی پیروان ادیان و همچنین فراهم آوردن زندگی مسالمت آمیز پیروان ادیان در جهان
9- انجام گفتگو به منظور دست یابی به صلح در مناطقی که جوامع دینی خواستار همکاری با یکدیگرند
10- بهره برداری از توان واستعدادهای بالقوه وبالفعل جامعه ادیان در عرصه ی بین الملل
11- گفتگو به منظور امکان ایجاد ارتباط بیشتر با جوامع واقلیت های دینی داخل کشور.
اکنون پس از تبیین ضرورت واهمیت گفتگوی ادیان از دیدگاه صاحب نظران وبیان پیامدهای مثبت وشاخص آن و معرفی اهداف ترسیم شده از سوی مرکز گفتگوی ادیان نگاهی اجمالی به مجموعه سخنرانیهایی که پیش از این در نشست مقدماتی « مشترکات اسلام و مذهب ارتدوکس » در شهر بلگراد ، مرکز کشور صربستان ایراد گردیده است خالی از فایده نخواهد بود. لازم به یادآوری است که مرکز فرهنگی ج.ا.ایران در بلگراد با ملاحظه حضور صاحبان ادیان و اقوام مختلف در جامعه یوگوسلاوی سابق، اقدام به برگزاری نشستی مشترک با متفکران مسلمان و مسیحی مقیم آن کشور نمود. این برنامه با همکاری وزارت ادیان ، وزارت اقلیت ها ، کلیسای ارتدکس صربستان و مرکز بین المذاهب صربستان که از جمله مراکز دینی ای است که باتوجه به تحولات سالهای اخیر یوگوسلاوی ، به منظور نزدیک سازی مواضع اقلیت های مذهبی در این کشور تأسیس شده است، به اجرا درآمد. قریب به هشتاد تن از اندیشمندان مسلمان و مسیحی در این سمینار یک روزه به بحث و گفتگو پرداختند. برگزاری چنین برنامه هایی ، گامهای اولیه برای تقریب پیروان مذاهب الهی در بالکان تلقی گردید. شبه جزیره ای که تفاوتهای دینی و قومی از ویژگیهای ذاتی آن محسوب می گردد وهمین تفاوت گاه عامل درگیری ها و گاه موجب همزیستی ها بوده است. البته برگزاری چنین نشست هائی کفّة همزیستی را همواره سنگین تر کرده است و مطمئناً مسیر فعالیت های مشترک در این زمینه همچنان گشوده و فراخ است. شرکت کنندگان بویژه نمایندگان کلیسای ارتدوکس صربستان و جامعه اسلامی در بیانیه جامع والهام بخشی بر گفتگوهای پربار و پویا ، مبتنی بر صداقت و صمیمیت و احترام به ادیان دیگر، درزمینه دیدگاههای شخصی و زندگی مشترک در فرایند شناخت متقابل وکیفیت آن در همه نقاط جهان ، بویژه در صربستان و مونته نگرو تأکید کردند.شرکت کنندگان ، به طور مکرر، ریشه عدم تفاهمات و درگیری ها وقضاوت های ناصواب را عدم شناخت متقابل و در نتیجه ، سلب شرایط مناسب در راستای زندگی مسالمت آمیز دانستند.
افزایش شناخت متقابل در زمینه مشترکات و پی بردن به تفاوت ها، در الهیات و اعمال دینی از اولین سیاست ها و تدابیر هوشیارانه است. با شناخت متقابل ، می توان از بُعدتئوری و عملی ایجاد فضایی مسالمت آمیز میان صاحبان انواع مذاهب را انتظار داشت . باید از طرح اختلافات و تحقیر کسانی که چون ما نیستند، پرهیز کرد. طبیعی است که تفاوت های مذهبی اگر همراه با آگاهی باشد، می تواند منبعی برای فهم وغنای درک متقابل باشد، نه عاملی برای ظهور ترس و تنفر.
پیش بینی می شود همایش های آتی ، بر دیدگاه های جامع و مشکلات زندگی مشترک میان مسلمانان و ارتدوکس های مسیحی تمرکز یابد.
در اینجا به عناوین مقالات و فهرست سخنرانان سمینار یادشده اشاره می نمائیم که خوانندگان محترم می توانند با مراجعه به سایت مرکز فرهنگی ج.ا.ایران در بلگراد واقع در سایت مرکزی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی به نشانی www.icro.ir به محتوای مقالات دسترسی یابند :
- ضرورت دیالوگ میان کلیسای ارتدوکس و مسلمانان ( حجت الاسلام والمسلمین مسجد جامعی مدیرکل سابق هماهنگی های فرهنگی وزارت امور خارجه ج.ا.ا )
- انسان در اسلام و مذهب ارتدوکس ؛ بین گناه و اعمال نیک ( پروفسور دکتر راده بوژوویچ شرق شناس ورئیس پیشین دانشکده ادبیات دانشگاه بلگراد )
- گفتگوی فلسفی و کلامی اسلام و مذهب ارتدوکس ( دکتر شفکت کرتسیچ استاد دانشگاه نووی پازار و رئیس بنیاد مسلمانان سنجاک )
- مشترکات مذهب ارتدوکس و اسلام ( دکتر دراگولیوب جورجوویچ جامعه شناس ادیان )
- ابعاد علمی و تربیتی اسلام ؛ تلرانس میان مذاهب ( پروفسور دکتر یاشار رجب آگیچ نائب رئیس آکادمی علوم کوزوو )
- بحران غرب در شناخت تمدن اسلامی ( مصطفی فتیچ استاد آکادمی اسلامی نووی پازار )
- شخصیت مسیح (ع) در ادبیات ایران ( دکتر فتوحی استاد زبان وادبیات فارسی )
- بحران های اخلاقی در جهان معاصر وراه حل ها ( پروفسور دکتر الکساندر بیرویش شرق شناس و مورخ ادیان )
- ضرورت ایجاد یک جامعه مشترک برای ورود به اروپا ؛ اتحاد جوامع مذهبی متضمن اصلاحات ( دکتر گردانا ژیوکوویچ کارشناس در تاریخ ادیان )
- اسلام دین گفتگو ( استاد مولود دودیچ رئیس مدرسه اسلامی سنجاک )
- لزوم همزیستی عادلانه در جوامع مختلط ملی و مذهبی ، ( پدر الکساندر جاکوواتس مدیر مرکز فرهنگی مسیحیت )
- گفتگوی اسلام ومسیحیت ( دکتر ژیویتسا توتسیچ نویسنده وروزنامه نگار )
- دین وفلسفه ( منصوره حسینی نویسنده و محقق )
- جهانی شدن، اسلام و مذهب ارتدوکس ( اسلوبودان رلیچ سردبیر نشریه فرهنگی سیاسی نین )
- ایمان، عشق و امید ( کشیش سرچکو رادوساولیوویچ روحانی ارتدوکس )
- عشق در اسلام و مسیحیت ( میلوش یرمیچ محقق و استاد فلسفه )
- عدم بردباری دینی نتیجة انحراف از اصول اسلام و مسیحیت است ( میلوش بوگدانوویج نویسنده و محقق )
- ارامنه ایران ( ژانا هاکوبجانیان مدیر انجمن دوستی صربستان و ارمنستان)
- انتشارات جوامع اسلامی در یوگسلاوی سوسیالیستی ( دکتر دراگان نوواکوویچ معاون وزیر ادیان صربستان)
پی نوشتها:
1- مجموعه مقالات سومین سمپوزیوم اسلام و مسیحیت ارتدوکس – انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین المللی ، چاپ اول ، 1374 ، ص 1
2- همان منبع ، ص 3 و 4
3- مجموعه مقالات دومین سمپوزیوم اسلام و مسیحیت ارتدوکس – انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین المللی ، چاپ اول، 1374 ، ص